Ojciec sztuki Wysp Owczych

Początek mojej wielkiej fascynacji zaczyna się w uroczym pokoju Sunfrið, która zostawiła mi przy łóżku piękny album z malarskimi reprodukcjami. Źródła farerskiego malarstwa nie sięgają zbyt głęboko. Do pierwszych znanych twórców należą żyjący w XIXw. samoucy Kristin í Geil i Niels Kruse. To jednak Samal Johanes Mikines wywiera na mnie największe wrażenie powodując wewnętrzne ukłucie, użądlenie, które długo nie daje o sobie zapomnieć.

***

Skandynawski ekspresjonizm w farerskim wydaniu

Sámal Joensen-Mikines (1906-1979) nigdy nie wątpił w to, że swe życie zwiąże ze sztuką. Początkowo zajmowała go muzyka. Aspirujący skrzypek nie przewidział jednak, że oto jego życiowym powołaniem i artystyczną namiętnością stanie się utrwalanie na płótnach wyjątkowego charakteru Wysp Owczych, dzięki czemu zostanie okrzyknięty jednym z najważniejszych farerskich artystów z malarskim dorobkiem opiewającym na bajońskie sumy.

Wielki wpływ na ten istotny zwrot w życiu nastoletniego Samala miał przybyły na Mykines William Gislander, który zamierzał malować na wyspie kolonie maskonurów. Mikines będąc pod wielkim wrażeniem możliwości nowo poznanego medium postanowił pójść w jego ślady wykorzystując resztki farb z wyrzuconych przez Szweda tubek. Początkowo jego obrazy miały charakter nieco prymitywny. Z czasem nadmierne przywiązanie do szczegółu ustąpiło jednak miejsca grubym kreskom, geometrycznym kształtom, aż do nerwowych pociągnięć pędzla, co sprawiło, że Mikines stał się jednym z najważniejszych przedstawicieli skandynawskiego ekspresjonizmu.

W tym momencie wspomnieć muszę jeszcze jednego farerskiego artystę. Nigdy wcześniej nie spotkałam się z ekspresjonizmem w malarstwie religijnym. Jakże wielkie było więc moje zdumienie na widok ascetycznego wnętrza kościoła św. Olafa zdobionego płótnem Trondura Paturssona! Obraz przedstawia objawienie transcendentnej istoty rybakom na łodzi. Nie dziwi zaś sam temat poruszany na obrazach – żywioł wody, nierozerwalnie związany z codzienną egzystencją Farerów. Źródło życia, pokarmu, dobrobytu. Oczyszcza, a jednocześnie zagraża i pochłania wiele ludzkich istnień.

To właśnie dramatyczna historia mieszkańców Mykines zapoczątkowała mroczny okres w twórczości Mikinesa. Lata 30. XXw. przynoszą z sobą serię tragicznych wydarzeń. Na morzu ginie duża część męskiej populacji wyspy, umiera ojciec Samala oraz dwójka jego rodzeństwa. Topos śmierci pojawia się na wielu obrazach przedstawiających płaczki, żałobników, pogrzeby. Wielką inspirację dla Mikinesa stanowiła wówczas twórczość Edvarda Muncha.

Dzikość i niedostępność wyspy oddziałują w niezwykły sposób na wyobraźnię, a dzieła oddają niepokój ducha wrażliwego mieszkańca tego niezwykłego terenu. Obrazy równie mroczne, a zarazem najbardziej charakterystyczne i wprost nawiązujące do farerskiej obyczajowości stanowią te przedstawiające grindadráp. Przepełnione dynamiką obrazują okrutny połów grindwali sięgający swą tradycją co najmniej średniowiecza, kiedy to sporządzono pierwszą statystykę dotycząca tego krwawego rytuału. Morze na Wyspach Owczych po dziś dzień napełnia się krwią delfinowatych ssaków.

Przeżywam te obrazy mocno. Zdaje się najbardziej ikoniczny obraz artysty przywodzi mi na myśl przejmującą scenę z “Lewiatana”, w której Lilya stojąc na klifie nosi się z zamiarem popełnienia samobójstwa, a wówczas w oddali wyłania się z wody orka. W istocie postać w niebieskiej sukni odprowadza wzrokiem rybacką łódź. Tym samym staje się symbolem Farerki, kobiety drżącej o los męża i synów, tęskniącej, przepełnionej niepokojem. Niebieskie tony materializują melancholię i dojmujący smutek, który wpisany jest w życie w takich okolicznościach przyrody, co zestawiono z idylliczną zielenią przynoszącą ukojenie i nadzieję.

Dzieła Samala Joensena Mikinesa podziwiać można w farerskich bankach, urzędach, w kopenhaskim Statens Museum for Kunst oraz na znaczkach pocztowych, zaś dzieło Paturssona znajdziecie w kościele św. Olafa w Kirkjubøur. Stała ekspozycja prac Samala Mikinesa znajduje się w Torshavn, w galerii Listasavn Foroya, której nie możecie pominąć będąc na Wyspach Owczych, a w której poza Mikinesem poznacie innych niesamowitych artystów. Gorąco zachęcam do jej odwiedzenia!

Edward Fuglø